موضوع مهاجرت در سال‌های اخیر تبدیل به یکی از اَبر روندهای جهانی شده و بر اساس آخرین آمار سازمان بین المللی مهاجرت (IMO) ۲۸۱ میلیون نفر در سراسر جهان در سال ۲۰۲۱ جزء مهاجران بوده‌اند که ۳.۶ درصد از کل جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند. در حالی که در ابتدای قرن بیستم و سال ۲۰۰۰ میلادی مجموع مهاجران در جهان ۱۷۳ میلیون نفر بودند.

مهاجرت زمانی به موضوع جدی‌تری تبدیل می‌شود که پای نخبگان و متخصصان به میان می‌آید. زیرا این نوع مهاجرت به معنای ترک کشور توسط گروهی است که سرمایه انسانی ارزشمندی برای توسعه کشور مبدأ به شمار می‌آیند. هر چند آمار دقیقی از میزان مهاجرت نخبگان در جهان و ایران به دلیل تفاوت در تعاریف نخبگان و متخصصان وجود ندارد.

تعریف نخبه بر اساس سند ملی و فرابخشی «تمهید شرایط حفظ و استفاده بهینه از نخبگان» که سال ۱۳۸۴ در موسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی تدوین شد و به تصویب هیات دولت رسید، این است. نخبه فردی است که با اتکا به استعدادها، خلاقیت‌ها و یادگیری شخصی به مرتبه بالایی از دانش، هنر، تخصص پدیدآورندگی، نوآوری و کارآفرینی دست می‌یابد و قادر است در تغییر و توسعه جامعه ایرانی نقش موثری ایفا کند.

روح‌الله دهقانی فیروزآبادی، رئیس سازمان جهاد دانشگاهی چندی پیش گفته بود: در سال‌های گذشته هنگامی که یک جوان نخبه تحصیلات خود را به پایان می‌رساند، به یکی از کشورهای پیشرفته مهاجرت می‌کرد و ممکن بود در این بین چند دوست خود را هم برای مهاجرت تشویق کند؛ اما اکنون یک شرکت دانش‌بنیان به ترکیه یا امارات مهاجرت می‌کند. اگر حواسمان به اتصال فناوری به نوآوری نباشد و پیش از این‌که این خانه خالی را پر کنیم، برای افزایش و توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان فشار بیاوریم، فقط به افزایش مهاجرت شرکت‌ها کمک کرده‌ایم. هم‌اکنون ما در کشورمان همه اجزای یک زنجیره تولید ارزش شامل اندیشکده، دانشگاه‌ها، پژوهشکده‌ها، شرکت‌های دانش بنیان، مراکز نوآوری، تولیدکنندگان و بازار را داریم؛ اما این‌ها به شکل منظم پشت سر یکدیگر قرار نگرفته‌اند و نیازمند یک نظام منسجم برای تولید نوآوری از فناوری هستیم.

سید ستارهاشمی، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات روز یک شنبه، ۴ آذرماه در نشستی که در مشهد با حضور فعالین شرکت‌های دانش‌بنیان برگزار شده بود گفت: فیلترینگ علاوه بر کاهش کیفیت شبکه، خسارت‌های قابل‌توجهی به کسب‌وکارهای دیجیتال وارد کرده و باعث مهاجرت نخبگان شده و نشان دهنده این است که این شرایط به شکل‌گیری فضایی اقتصادی غیرشفاف منجر شده که زیان‌های چند ده هزار میلیارد تومانی را به همراه داشته است.

به همین بهانه در مورد دلایل اصلی مهاجرت نخبگان از کشور و چالش‌های راه شرکت‌های دانش‌بنیان با مسعود میرزایی شهرابی، سرپرست سابق دانشگاه فردوسی مشهد و رئیس پیشین پارک علم و فناوری خراسان رضوی به گفت‌وگو پرداختیم که در ادامه می‌خوانید.

سیاست‌های ناپایدار عامل مهاجرت نخبگان

مسعود میرزایی شهرابی، رئیس سابق پارک علم و فناروی خراسان رضوی در پاسخ به دلایل اصلی مهاجرت نخبگان فناوری و شرکت‌های مرتبط با این حوزه به خبرنگار تحریریه جوان قدس گفت: متاسفانه بزرگترین مشکل مدیران ما در کشور، عدم مدیریت درست و استفاده بهینه از منابع و نیروی انسانی است. در شرایط کنونی نخبگانی که در کشور باقی‌مانده‌اند تلاش دارند تا توانایی‌های خود را به مسئولین ثابت کنند. اگر در جای درست از این نخبگان استفاده نشود مجبور می‌شوند که به خیل عظیم نخبگانی که مهاجرت کرده‌اند بپیوندند.

وی در ادامه افزود: باور نداشتن به ظرفیت‌های جوانان باعث شده تا نتوانیم کار اساسی برای شرکت‌های دانش بنیان انجام‌بدهیم. تولید ناخالص در کشورما ۴۰۰میلیارد دلار است درحالی که این ناخالصی در آمریکا به ۲۸ تریلیون دلار می‌رسد. که ۶۰۰میلیارد دلار این ناخالصی را دانشگاهیان آمریکا تولید می‌کند. یعنی ۱.۵ برابر ناخالصی کشور ما است. در این میان‌ دانشگاه‌ها نقش مهمی در تولید و ثروت آفرینی دارند که متاسفانه در ایران مدیران و مسئولین ما این نگرش را ندارند.

میرزایی به این باور است که سیاست‌های ناپایدار در کشور یکی از عوامل مهاجرت نخبگان از کشور است و در این زمینه بیان داشت: متاسفانه عوامل سیاسی در مهاجرت نخبگان از کشور نیز بدون تاثیر نبوده است. تغییر دولت‌ها و سیاست‌های ناپایدار باعث می‌شود بسیاری از پروژه‌های علمی و تحقیقاتی کنار گذاشته شوند. از آبان‌ماه سال ۱۴۰۰ تا همین اواخر کارهای بزرگی در حوزه کودهای شیمیایی و صنایع معدنی انجام می شد که با تغییر دولت این برنامه‌ها کنار گذاشته شد.

وی در ادامه اظهار کرد: خراسان رضوی جزء مناطق ویژه کشاورزی به حساب می‌آید که باید در خاک آن از عناصر معدنی استفاده شود و این مواد در خود استان وجود دارد اما متاسفانه با عدم مدیریت کود آهن کلاته شده را از خارج وارد می‌کنند. این امر نه تنها سودی برای ما ندارد بلکه باعث از بین رفتن محصول کشاورزی هم می شود چون این خاک با مواد معدنی بیگانه ناسازگار است. ما همواره تشویق به این می‌کنیم که کود باید از منابع معدنی خود استان تولید و تامین شود.

تلاش رسانه‌های معاند

رئیس سابق پارک علم و فناوری استان با برشمردن مشکلات اساسی پیش روی شرکت‌های دانش‌بنیان تشریح کرد: شرکت‌های دانش‌بنیان ما دو مشکل دارند. اول اینکه حجم نقدینگی شرکت‌های دانش‌بنیان در کشور پایین است. یعنی شرکت‌های دانش‌بنیان حامی مالی ندارند، البته باید ایده‌های پولساز هم داشته باشند تا حامی پیدا شود. دوم کمبود منابع علمی مرتبط؛ شرکت‌های دانش‌بنیان امروز بعضی جاها قفل می‌کند و نیاز به داده‌های علمی دارند.

وی در ادامه افزود: به عنوان مثال دانشگاه فردوسی مشهد باید رشته‌های داشته باشد که بتواند نیازهای شرکت‌های دانش‌بنیان در استان را پاسخ بدهد. وجود این دوتا مشکل در کشور باعث شده تا ما نتوانیم از شرکت‌های دانش‌بنیان خود به خوبی استفاده کنیم. دانشگاه‌ها در کشورهای غربی با حمایت‌های که از سوی دولت‌های خود می‌شوند تواسته‌اند که تولید بیشتر ثروت داشته باشند. نیاز است در این زمینه هم‌افزایی و هم‌گرایی بیشتر صورت بگیرد.

سرپرست پیشین دانشگاه فردوسی مشهد در پاسخ به تاثیر و تبلیغات رسانه‌های معاند بر مهاجرت نخبگان از کشور گفت: در کشور ما احساس هر چیزی نسبت به واقعیت آن بیشتر است. این را قبول داریم که در کشور ما مشکلات وجود دارد اما نقاط قوت هم داریم. رسانه‌های معاند همه ابزارها را در اختیار دارند، آن‌ها یک مشکل کوچیک ما را بزرگ جلوه می‌دهند و معکوس سازی می‌کنند. این رسانه‌ها تمام تلاش خود را به کار می‌گیرند تا در ذهن نخبه و جوان ما رخنه کنند و ناامیدی را تزریق کنند. مدام تلاش می‌کنند تا بگویند که در این کشور هیچ کاری خاصی انجام نمی‌شود و متاسفانه تا حدودی هم موفق بودند.

وی در ادامه بیان داشت: ما باید در زمینه رسانه، هوش مصنوعی و فناوری‌های مجازی مطالعه کنیم تا به لایه‌های پیدا و پنهان این فناوری نوظهور دست پیدا کنیم که نگذاریم دشمن به اهداف شوم خود برسند. هیچ کشوری در جهان وجود ندارد که مشکلات خاص خودش را نداشته باشد. جوانان ما با نشستن و گوش کردن به رسانه‌های غربی و بعضی رسانه‌های داخلی که آیه‌های ناامیدی می‌خوانند نمی‌توانیم به موفقیت برسیم. باید همت کنیم تا اقتصاد خود و کشور را رونق بدهیم.

نقش فیلترینگ در مهاجرت نخبگان

این استاد دانشگاه در مورد ادعای وزیر ارتباطات که گفته بود فیلترینگ یکی از عوامل مهاجرت نخبگان است گفت: یکی از معظلات شرکت‌های دانش‌بنیان نبود نقدینگی است، بناء ایجاد بورس‌های تخصصی برای شرکت‌های دانش‌بنیان یک گام خوبی می‌تواند باشد. این کار باعث می‌شود تا جوانان راحتر وارد زیست بوم فناوری و نوآوری شوند.

وی در ادامه اذعان کرد: باید تمام عواقب فیلترینگ را در نظر داشته باشیم. عمده‌ترین مشکلات شرکت‌های دانش‌بنیان نبود زیرساخت، نبود حمایت‌های مالی و بازار فروش است. ما در تولید علم در دنیا بهترین جایگاه را درایم، اصلی‌ترین دغدغه شرکت‌های دانش‌بنیان فیلترینگ نیست. 

کشور نیازمند ۶۰۰هزار شرکت‌ دانش‌بنیان

میزاریی درباره خدمات انجام شده در زمان ریاستش در پارک علم و فناوری استان گفت: سعی کردیم دست شرکت‌های نوپا را بگیریم و با اعطای وام‌هایی با بهره کمتر و باز پرداخت طولانی‌تر حمایت کنیم. با استفاده از قانون ترقی جهش تولید دانش‌بنیان که جزء کارهای خوب دولت سیزدهم بود آمدیم پیچیدگی روند اداری را به صفر رساندیم تا شرکتی که می‌خواهد به در زمینه هسته‌فناوری کار کند در مدت زمان یک‌ماه به صورت قانونی ثبت شود.    

وی در ادامه افزود: در حال حاظر حدود ۱۰هزار شرکت دانش‌بنیان در کشور  فعالیت می‌کند که از این میان ۳۰۰ شرکت در خراسان رضوی در طول یکسال به ثبت رسیده است. اگر بخواهیم اقتصاد ما از نفت جدا شود باید به ۶۰۰هزار شرکت دانش‌بنیان در کشور دست پیدا کنیم تا از این طریق به اقتصاد کشور کمک شود.

رئیس سابق پارک علم و فناوری استان در پاسخ به وضعیت بازار داخلی برای محصولات شرکت‌های دانش‌بنیان در کشور اظهار کرد: ما در حال حاضر در حوزه‌هایی مانند آلومینیوم، آمونیوم موری، نیترات مس و کاتالیست‌های پایه فلزی واردات داریم. با وجود بازار خوب داخلی، نیاز کشور به این محصولات شیمیایی زیاد است و باید دانشجویان و نخبگان را تشویق کنیم که وارد این عرصه شوند. ما باید فرهنگ سازی کنیم و به جوانان نشان دهیم که حضور در زیست بوم نوآوری چه عایداتی برای زندگی شخصی و اقتصاد کشور دارد.

میرزایی با باور بر اینکه تحریم‌ها برای ایران مشکلات زیادی را ایجاد کرده است عنوان کرد: با وجود اینکه تحریم‌های ظالمانه در این چند سال مشکلات زیادی را به بار آورده است. اما از یک نظر این تحریم‌ها باعث یک توفیق اجباری هم شده است. این تحریم‌ها باعث شده‌ که جوانان و دانشگاهیان ما انگیزه بیشتری برای تولید داخلی داشته باشند. قطعا با همت و پشت‌کار می‌توانیم نیازهای خود را تامین کنیم.

نانو کود اصلی‌ترین نیاز کشور

سرپرست سابق دانشگاه فردوسی مشهد با تاکید بر اینکه کشور ما هنوز به سمت تولید و ساخت نانو کودها نرفته است تصریح کرد: کشورهای دنیا به سمت تولید نانو کود رفته‌اند ولی متاسفانه هنوز ما به سمت تولیدنانو کود نرفته‌ایم. به عنوان مثال نانو کود را یک نان سنگک در نظر بگیرید که داخلش بهترین پنیر و گردو و... قرار بدهیم و بگویم حالا این را میل کنید، قطعا که نمی‌شود، باید تکه تکه کنیم تا به راحتی استفاده کنیم. اگر بهترین تخم گیاه را هم در زمین کشت کنید، نمی‌تواند محصول خوب بدهد چون نانو کود ندارد. نانو کود از طریق منافذ ریشه وارد گیاه می‌شود و آنرا به یک محصول خوب تبدیل می‌کند.

وی در ادامه بیان داشت: استان خراسان رضوی منطقه ویژه کشاورزی است اما هیچ کشاورزی از نانو کود استفاده نمی‌کند. متاسفانه یک شرکت کودی را تولید می‌کند که( پی‌اچ آن ۱۱)است. یعنی یک سم خالص برای کشاورزی تولید می‌شود. برای خاک کشاورزی پی‌اچ اسیدی زیر ۵ مناسب است. پی‌اچ ۱۱ قلیایی است و باعث سفت شدن خاک می‌شود و مواد معدنی و ریز مغذی‌ها وارد بافت گیاه نمی‌شود. در کشور پولند از یک متر مربع زمین ۵کیلو گرجه فرهنگی محصول می‌گیرند، اما در کشور ما از یک متر مکعب زمین زیر نیم کیلو محصول می‌گیریم.

زیست بوم نوآوری شرق کشور

رئیس سابق پارک علم و فناوری استان در مورد نوار معدنی شرق کشور توضیح داد: ما قصد داشتیم نوار معدنی را به رهبری دانشگاه فردوسی مشهد ایجاد کنیم که شامل استان‌های خراسان‌های( رضوی، شمالی و جنوبی)، سیستان و بلوچستان، کرمان و یزد می‌شود. در سند استنفورد ادعا شده است که از سال ۲۰۴۰ به بعد سوخت‌های  فسیلی در دنیا استفاده نخواهد شد و به سمت استفاده از سوخت سبز خواهند رفت.

میرزایی در پایان گفت: سوخت سبز شامل لیتیم، مس و اروانیم است. که این مواد معدنی بیشتر در افغانستان یافت می‌شود و آمریکا در ۲۱سال حضور خود این معادن را استخراج و به غارت برد. از سال ۲۰۴۰ به بعد انرژی‌های سبز است که انرژی مورد نیاز بشر را بر عهده بگیرد. ما آمدیم پارک‌های علم وفناوری چند استان را به یک پارک علم وفناوری بنام رهبری زیست بوم نوآوری شرق کشور در مشهد متحد کردیم تا بتوانیم روی مواد معدنی این نوار کار کنیم.

خدابخش حکیمی – خبرنگار تحریریه جوان قدس